Mirad Burtakuçin – Roza Yılmaz – Mazlum Etgül
Ziwanê heme ganîyan esto. Ganîyan pê no ziwan hem mîyanê cinsê xo de hem zî cinsê bînan de kewenî tekilîyê. Ziwanê heme ganîyan esto labelê ma no nuşteyê xo de ziwanê însanan ser vinderî.
Ziwan mîyanê ganîyan de viraştoxe sîsteme kare komînîkasyonî ya. No sîstemê komînîkasyonî kumulatîf yeno meydan û neslan mîyan de neqil beno. No neqilkerdiş pîzeyê dadî de destpêkeno. Yani ma, pîzeyê dayê xo de destpêkenî musayişê ziwanê dadîye. Komelî mîyan de yeno zanayiş ke musayişê ziwanî 3-4 serrî ra yeno destpêkerdiş. La no raşt nîyo. Cigeyrayişan mojnayo ke musayiş pîzeyê dadî ra destpêkeno. Yani senî ke merdim bi hewayo fîzikî leteyê dadîyê xo yo/ya, bi hewayo hîşî û bi hewayo ziwanî zî leteyê dadîyê xo yo/ya. Pîzeyê dadîyê seba merdiman cayo ke rehet, aramin û asayîşino. Merdim no ca yo rehet, aramin û asayişin da ewîl ziwanê dadîyê xo de cekuyan eşnaweno. Goreyê tay zanyaran merdiman de trwamaya ewilî, dadîya xo ra bîyişo. Merdim waxta ke pîzeyê dadîya xo ra vecîyeno û yeno dinya cayê xo ya rehet, aramin û asayişin ra beno. No zî merdiman ser tecrubeya trawmaya ewilîn a.
Dadîya xo ra bîyayiş ra dima hedî hedî tecrubeyê trawmayî bene zêde. Semedê trawmayî zêdeyî la merdim çiqas ca yo rehetin, aramin û asayişin ra dûr bikero îhtîmalê trawmayî bene zêde. Tîya de manaya ‘’ca yo rehetin, aramin û asayişin’’ têna hetê fîzîkî de nêy, hetê vîrî, hetê hişî hetê psîkolojîkî û hetê komelî de zî ameyo şixulnayîş.
Mezgî ser xeylê tesîrê ziwanê dadîyê zî esta. Tena mezgî ser zî nêy, fikrî ser û ruhî ser tesîrê ziwanê dadîyê gelleka. Seba bi psîkolojîya weşî ser pîlbîyayşî domanan, dadî, babî û domanî vernîyê de gere eynî ziwan de bikewî têkilîye. Seba îtîmad, xora îtîmad (self-confidence), xora-rêz (self-esteem), serfirazî û sewbîna çîyan domanî û keyeyî de bendo sihetî gere bibo. Doman ziwanê maya xo nêzano xo ra xerîb maneno. Xo ra xerîb bimano xora îtimad nêkeno. Xora, dadî û babîye xora, keyeye xora, cuye xora, kulture xora, welate xora, millete xora şermîyeno. Nê çîyan ra bişarmîyo timûtim xo însanê bînan ra cêr vîneno. No zî hem bi mezg ser hem bi ruhî ser tesîro ke xirabin virazeno. Çîyeko gere şarî ra binimyo, ziwanê maya xo no qeyde vîneno. Her çikas ziwanê maya xo nêzano zî aslê de zana/o ke no ziwan ziwanê eyo. Waxto ke xora çîyek nimneno, no nimitiş beno sey ezayê hişî. Bade zaf çîyan xo nimneno û no zî binê hişî de kul virazeno. Nê çîyan merdiman ser tesîrê trawmayî û sewbîna problemê psîkolojîkî virazenî.
Pisporan paştdayîşê psîkokmelî yan zî psîkoterapî de hîsan ser, hişî ser, tevgeyrayîşî ser, baverane hişî ser xebat kenî. Armanca pisporan, nê probleman merdiman da bido hîşyarkerdiş. Merdimî ewilî nê problemanê xo de têrîqalî bibî û dima pê paştayîşê pisporî probleme xo çareser bikerî.
Paştîdayîşê psîkokomelî yan zî psîkoterapî de ziwanê dadîyê nê çîyan ra semed zaf girîng a. Ma vatibî merdim ewil pîzeyê dayê xo de çekuye ziwane dadîye eşnaweno. Dima dadîya xo ra beno û ziwanê dadî de cuye ramneno. Zerre keye de dadî, babî, way û brayî pê no ziwan qalî kenî. Pîzeye dadî û dima zî keye seba domanan ca yo rehetin, aramin û asayîşin o. Ziwan zerreye no keye de beno kîmlig û leteye merdimî. Ço ka pisporî paştîdayîşe psîkokomelî yan zî psîkoterapî de seba weşîye merdiman bi hişî ser bene ca yo rehetin, aramin û asayîşin. Ziwane dadîyê de merdim xo hîna aramin û rehet îfade keno. Tîya de yew pers yena aqlê merdiman. Ê ke ziwane dadîye zaf baş nêzanî yan zî qet nêzanî înan de no proses senî vurîyeno? Merdim ziwanê dadîye baş nêzano/a yan zî qet nêzano/a zî çekuye ziwane dadîye merdiman beno ca yo rehetin, aramin û asayîşin. Ziwanê dadîye kêm bizono/a yan zî qet nêzano/a zî binê hişî de no ziwan ey beno ca yo rehetin, aramin û asayîşin. Ma xebatanê xo de gellek car no tespît kerdo. Ney ra semed ziwane dadîyê de paştîdayîşe psîkokomelî û psîkoterapî gellek grîng a.
Na perspektif de Komeleya Derunnasên/Psîkologanê Mezopotamyayê (DER-MEZ) 2016 de psîkologe hîsgêran ameyî têhet û sey înîsiyatîf Der-Mez awan kerdo. 2024 de zî Der-Mez fermîyete da zî bîyo komele. Der-Mez, grîngî ya ziwanê dadîye da paştîdayîşe psîkokomelî û psîkoterapî eses geno û bi no qayde xebatanê xo keno.
Hem dinya de hem zî Tirkîya de psîkolojî binê tesîre polîtîkayan de mendo. Polîtîkayê dewletan weşîyê şarî esas nêgenî. Dewletî wavenî ke bandure dewlete hemî şarî ser qayim bo. Nê polîtîkayanê xo zî ge-ge hîna nerm, ge-ge zî pê zor û teda anî ca. Dewletî wazenî ke komeleyî, dezgehe, her pispore karî çarçewaya na polîtîkayan ser xebat bikerî. No zî ma zanîstî ra dur fîneno û probleman bingeye de çareser nêkeno. Der-Mez hemvere nê çîyan de zanistî esas gena. Seba weşîya psîkolojîkî komelî û însanî bi rayo ke zanîstî xebatanê xo ramnena.